EKSKLUZIVE/ “Teatri nuk është hequr nga lista e monumenteve as sot”- Flet anëtarja e ‘Europa Nostra’: Në 2013 Rama na mbështeti, por kur u bë Kryeministër…

 20 maji 2020

ANILA DEDAJ/ Teatri Kombëtar u shemb nga qeveria Rama në një kohë që organizata prestigjioze “Europa Nostra” e kishte marrë në mbrojtje, pas përzgjedhjes si një nga “7 monumentet më të rrezikuar në Europë”.

Arkitektja Lida Miraj

Për të legjitimuar rrënimin e këtij objekti, së fundmi kemi dëgjuar tentativat e autorëve të rrënimit, për të zbehur rolin e kësaj organizate.

Kujtojmë këtu ironinë e Kryemnistrit Rama para shembjes së Teatrit: “Këtë vend nuk e qeveris as ‘Europa Nostra’ as ‘Amerika Vostra’, por shumica. Të njëjtën logjikë përsëriti edhe Erjon Veliaj kur tha se: “’Eurpa Nostra’ është OJF. Ata japin opinione, ne marrim vendime”.

Funksionin e kësaj organizate për Gazeten “Panorama” e qartëson arkitektja Lida Miraj, anëtare e Këshillit të Europas, prej vitit 2012.

“Është institucioni më autoritar i trashëgimisë kulturore, që mbron objektet me rëndësi në të gjithë Europën dhe në të operojnë personalitetet më të njohura të fushës në Europë”, thotë arkitektja, duke sjellë më pas në vëmendje një tjetër rast, ku kjo organizatë ka pasur mosakordancë me qeverinë shqiptare.

Ishte viti 2013 dhe në pushtet ishte Partia Demokratike, me Kryeministër Sali Berishën, kur për realizimin e projektit që “Europa Nostra” kishte bërë për Amfiteatrin E Durrësit, Ministria e Kulturës, asokohe, hapi probleme. Mirëpo, ndonëse kësaj here Kryeministri Rama nuk e pa me rëndësi fjalën dhe argumentet e kësaj organizate, asokohe, pasi erdhi në pushtet, ndryshe nga qeveria Berisha, bëri të pamundurën për realizimin e tij. Arkitektja tregon më tej se si Aleanca për Mbrojtjen e Teatrit aplikoi në këtë organizatë, mënyrën se si Teatri do restaurohej dhe nëse Rama e Veliaj i kthyen ndonjëherë përgjigje letrave zyrtare, që “Europa” u nisi për mosshembjen e godinës së Teatrit Kombëtar.

Zonja Miraj, prej 23 vitesh jeni pjesë e “Europa Nostra-s”. Mund të na e shpjegoni më qartë rolin dhe peshën e kësaj organizate në trashëgiminë kulturore ndërkombëtare?

Gjatë kësaj kohe, kam dëgjuar, të jepen informacione nga më të ndryshmet për “Europa Nostra-n”. Mirëpo, duhet theksuar se kjo organizatë është institucioni më autoritar i trashëgimisë kulturore, që mbron objektet me rëndësi në të gjithë Europën. Në “Europa Nostra” bëjnë pjesë profesorët më të nderuar të Europës, të cilët kanë një nivel shumë të lartë profesional. Presidenti Ekzekutiv është profesor Hermann Parzinger, arkeolog. Ndërsa presidenti i nderit është Placido Domingo. Anëtarët e bordit, janë të gjithë figura të shquara të trashëgimisë kulturore të Europës. Unë bëj pjesë në këtë organizatë që prej vitit 1997, që kur u thirra për herë të parë për të bërë një prezantim për Butrintit. Dhe qysh në atë kohë, u impresionova nga përbërja e këtij institucioni. Jam në këshillin e “Europa Nostra-s”, prej vitit 2012.

Godina e Teatrit Kombëtar (tanimë e shembur) nuk është i vetmi objekt historik që “Europa Nostra” ka marrë në mbrojtje për sa i përket vendit tonë. A ka pasur ndonjë rast tjetër ku janë hasur mosmarrëveshje me qeverinë vendase?

“Europa Nostra” në 2013-ën shpalli një projekt për “7 objektet më të rrezikuar në Europë”, dhe ndërmjet shumë aplikimesh të bëra, një nga 7 objektet më të rrezikuara, u përzgjodh edhe Amfiteatri i Durrësit. Është i çuditshëm fakti, që në atë kohë, në pushtet ishte Partia Demokratike me Kryeministër Sali Berishën. Për ne puna u vështirësua, pasi u krijua një ngërç shumë i madh nga ana e Ministrisë së Kulturës, ku na thoshin: “Përse duhet të shpallet në rrezik, ne i kemi bërë shërbim monumenteve”. Diçka e tillë, nuk ishte aspak e vërtetë, pasi fatkeqësisht edhe në atë kohë monumentet drejtoheshin nga njerëz joprofesionistë. (Ka vite tanimë, që në Shqipëri, është zhdukur ideja e profesionistëve. Ka ikur ajo kohë, që në Institut të Monumenteve, punonin emra si Emin Riza me kontribute te shkëlqyera në fushën e trashëgimisë, Lazër Papajani, i jashtëzakonshëm në restaurimin e monumenteve antike, Valter Shtylla, Guri Pani, Latif Lazimi e shumë të tjerë.) Qëlloi, që në kohën kur do të vinte grupi i punës, me specialistë nga më të mirët e fushës, të përzgjedhur nga Këshilli Europës, ishin bërë zgjedhjet dhe u ndryshua qeveria. Kështu, iniciativa, asokohe, pati një mbështetje shumë të madhe nga Kryeministri që erdhi, Edi Rama. Madje, ai urdhëroi dhe ministren e Kulturës për zbatimin e këtij projekti. Natyrisht që u bënë disa takime me specialistë dhe arkitektë të shkëlqyer para se të formulohej projekti. Projekti ishte i shkëlqyer për të gjithë në të cilin përfshihej Amfiteatri, muret e kullat e periudhës bizantine, kullat Veneciane dhe muret Ottomane. Kështu, qeveria Rama, asokohe jo vetëm që mbështeti projektin, por edhe filloi fazën e parë të realizimit të tij, duke prishur disa banesa që ishin ndërtuar në Arenën e Amfiteatrit dhe dëmshpërbleu pronarët përkatës.

Po në rastin e Teatrit Kombëtar, si u bë aplikimi dhe përballë qeveritarëve tanë që e konsideruan të pavlerë godinën, çfarë pa kjo organizatë me vlerë në të, për ta marrë në mbrojtje?

Për rastin e Teatrit Kombëtar, Aleanca për Mbrojtjen e Teatrit, nëpërmjet fondacionit “Gjirokastra”, aplikoi tek “Europa Nostra”, ku në muajin Mars, u përzgjodh si “një nga 7 monumentet më të rrezikuar në Europë”. Kjo përzgjedhje u bë, për vlerat e ndërtimit dhe funksionit të tij, në kohën kur u ndërtua dhe për dekadat që funksionoi. Ishte objekt 80-vjeçar, tipik i ndërtimeve të asaj periudhe dhe për më tepër, me një arkitekturë moderne për kohën, pavarësisht se sot shumë persona e trajtojnë si minimaliste. Kishte një strukturë të brendshme shumë interesante nga ana konstruktive, nga ana audioizolimit, termoizolimit etj.

Madje, ato që shpesh i quajnë pllaka me tallash, ishin pllaka termoizoluese të bëra qëllimisht, me teknologji shumë interesante. Para disa kohësh, kur flitej për prishjen, thuhej se Teatri ishte projektuar si godinë provizore, por ne gjetëm projektet origjinale të arkitektit Giulio Berte, ku duket qartazi, se ai objekt, që në fillim u projektua dhe u ndërtua për të qenë Teatër. Interesante është se edhe ndërhyrjet që iu bënë pas vitit 1945, janë të gjitha të dokumentuara. Për shembull, një nga dokumentimet e ndërhyrjeve është për disa punime hidraulike dhe elektrike, të cilat kanë firmën e arkitektit më të mirë të asaj kohe, që ishte Andon Lufi, mbesa e të cilit është sot ministre e Kulturës.

Si mund të bëhej restaurimi i godinës së Teatrit, përmes “Europa Nostra-s”?

“Europa Nostra” nuk bën restaurime. Do të shihej mundësia e aplikimit te partnerët e “Europa Nostra-s”. Organizata do të sillte specialistët e saj, që ta vlerësonin në bashkëpunim edhe me vendasit, për të bërë më pas edhe planin se si do të veprohej. Dua të nënvizoj këtu faktin, se të gjitha projektet e “Europa Nostra-s”, që u përzgjodhën te “7 monumentet më të rrezikuara në Europë”, bëhen gjithmonë në akord me qeveritë e vendeve përkatëse, në kushte bashkëpunimi. Për shembull, një nga monumentet që është shpallur në rrezik, është një Minierë Floriri në Rumani, të cilën qeveria Rumune donte ta shfrytëzonte, por pas përzgjedhjes hoqi dorë, duke e shpallur monument kulture të mbrojtur. Po ashtu, një tjetër objekt i periudhës së Realizmit Socialit në Bullgari e të tjera monumente në Itali, Spanjë, Angli, etj. Pas përzgjedhjes nga “Europa Nostra”, në këto monumente dërgohen specialistët më të mirë të organizatës, për të kontribuar profesionalisht për konservimin dhe restaurimin e këtyre monumenteve, që janë pjesë e memories së vendit ku gjenden. Edhe Teatri Kombëtar, ishte memoria e Tiranës, memoria e Shqipërisë dhe memorie e Europës.

“Europa Nostra” bëri disa letra për krerët e shtetit shqiptar, ku u kërkoi të hiqnin dorë nga shembja. Në dijeninë tuaj, a ka pasur ndonjë përgjigje prej ndonjërit, qoftë edhe për të argumentuar rrënimin e godinës?

Është e vërtetë, “Euopa Nostra” iu është drejtuar disa herë zyrtarisht me shkresa Kryeministrit, Presidentit dhe kryetarit të bashkisë. Asnjëri nga këta nuk i ka kthyer përgjigje, përveç faktit që presidenti ka qenë zyrtarisht në mbrojtje të Teatrit. Të tjerët nuk i kthyen asnjëherë ndonjë përgjigje këtyre letrave shumë të sakta dhe shumë profesionale, të ardhura nga kjo organizatë.

Ju treguat, se edhe përgjatë diktaturës, janë bërë ndërhyrje profesionale në Teatër si në rastin e arkitektit Lufi, pse pas kësaj u la të degradonte?

Mendoj se diçka e tillë është bërë qëllimisht. Natyrisht, që aty kishte nevojë të bëheshin konservime dhe restaurime, pasi ishte një godinë e vjetër dhe e pamirëmbajtur, por jo që të shembej. Studentëve të mi, u kujtoj gjithmonë, thënien e një prej mbrojtësve të trashëgimisë kulturore në Angli, William Morris. Ai ishte studiues, piktor, si dhe krijues i një shoqate të quajtur “Anti-skrap” dhe gjithmonë theksonte: “Ne nuk jemi pronarë të këtyre objekteve, ne i trashëgojmë nga paraardhësit tanë, për t’ua lënë brezave që do vijnë, në po atë gjendje identike, në të cilën i kemi gjetur”. Pra, ai ishte kundër ndërhyrjeve që çonin në tjetërsim, dhe ishte pa diskutim kundër shembjes. Në qendër të Londrës është Teatri “Globus” i ndërtuar që në kohën e Shekspirit. Ky objekt u dogj në shekullin XVII dhe u rindërtua. Askush sot në Londër nuk e çon ndër mend shembjen e tij, për shkak të ‘arkitekturës së vjetër’. Përkundrazi, ai mirëmbahet, ruhet në mënyrën më të mirë të mundshme. Në të jepen shfaqje, që është ëndërr të shkosh e t’i shohësh. Dhe në këtë formë, duhet të ishte bërë edhe Teatri ynë.

Pati shumë zëra me peshë, specialistë në fushën e arkitekturës, restaurimit, studiues etj., që e kundërshtuan shembjen… Profesor Emin Riza, madje ngriti zërin disa herë, duke propozuar që të shpallej Monument i Kategorisë së Dytë…, por u shpërfillën. Si e shikoni këtë?

Ajo godinë e ka ende statusit e Monumentit të Kategorisë së Dytë, pasi ligjërisht ende nuk është hequr nga lista. Edhe në këtë pikë luhet shumë nga institucionet që paguhen për mbrojtjen e monumenteve. Objekti i Teatrit Kombëtar si pjesë përbërëse e gjithë Ansamblit Arkitektonik figuron në listë si Monument Kulture i Kategorisë së Dytë, me VKM nr. 180, datë 13 Prill 2004. Madje, në vitin 2015, kur drejtues në Ministrinë e Kulturës ishin po të njëjtët, që drejtojnë sot, Teatrin e vunë përsëri në mbrojtje paraprake. Në vitin 2017 u reduktua qendra historike, por Teatri nuk u hoq nga zona e mbrojtur. Deri më sot, nuk ka asnjë vendim të Këshillit të Ministrave, ku të thuhet se këtij objekti i është hequr ky status. Pra, si përfundim, Teatri Kombëtar, edhe sot është Monument Kulture i Kategorisë së dytë, status që nuk i është hequr ligjërisht.

Siç ju thoni, mbetet statusi i godinës (tanimë inekzistente) si Monument i Kategorisë së Dytë, si e shikoni faktin që vetë drejtorja e IMK, Arta Dollani, vë firmën për shembjen e tij?

E turpshme! Është shumë e turpshme! Nuk arrij ta kuptoj mungesën e profesionalitetit të këtij personi. Madje, po ju përmend një rast, të cilin e kam kritikuar gjithmonë, sepse edhe sot, Teatrin e Butrintit vazhdon ta quaj Amfiteatër. Studentët e Arkitekturës, që në vitin e parë e kanë mësuar ndryshimin konceptual, ndërmjet Teatrit dhe Amfiteatrit. Butrinti ka Teatër. Amfiteatër, në vendin tonë deri më sot, ka vetëm Durrësi. Përpos kësaj, asnjë arkitekt, nuk mund të firmoste shembjen e Teatrit. Më vjen keq për ata që e kanë bënë!

Profesor Riza, zv. ambasadori i OSBE, Robert Wilton (në cilësinë e studiuesit), e të tjerë emra me peshë, u shprehën se Tirana nuk e ka luksin për të prishur objekte të vjetra historike, pasi i ka të pakta. Çfarë i mbetet Tiranës prej memories historike në këtë kontekst?

Së pari, nuk e ka luksin, e dyta, pse duhej të prishej? Një Teatër i ri mund të bëhej diku tjetër, ka hapësira plot. Unë kam qenë dhe kundër prishjes së stadiumit. Ai stadium, duhej të ruhej ashtu sikundër ishte. Tanimë stadiumi i ri ka prishur të gjithë peizazhin arkitektonik të zonës. Nga shumë persona dëgjova që kërkonin të gjenin si justifikim faktin që Teatrit kishte arkitekturë fashiste… mirëpo në ato vite, për projektimin e tij dhe të objekteve të tjera, erdhën arkitektët më të mirë italianë. Ishin po ata arkitektë të shkëlqyer, që kishin projektuar në Romë, nuk erdhën arkitektë të kategorisë së dytë. Më ka bërë shumë përshtypje në zonën e Garbatellës (Romë) në Itali, (një zonë e ndërtuar për banorët, shtëpitë e të cilëve u shembën pasi ishin ndërtuar mbi rrënojat e forumeve romake, nga Koloseu deri në Qendër të Romës) ishte një rrugë me emrin “Luigi Luiggi”, i cili ka qenë një nga inxhinierët hidroteknik, që kishte ardhur në Durrës dhe që ka bërë projektin për tharjen e kënetës. Pra, te ne asokohe erdhën specialistët më prestigjiozë, emra të respektuar, jo vetëm në Itali, por në mbarë botën. Ata bënë këtë lloj stili arkitektonik dhe këtu dua të theksoj se koncepti urbanistik në Bulevard, është një koncept i bukur dhe shumë i avancuar.

Ju e përmendët faktin se stadiumi nuk qëndron në harmoni në lidhje me objektet e tjera, diçka e tillë është diskutuar nga specialistët edhe për projektin e Bjarke Ingels…

Bjarke Ingels është një nga arkitektët e mirë të botës, por ai projekt mund të shkonte diku tjetër, jo aty. Nuk mund t’u ndërhysh me dhunë këtyre godinave ekzistuese. Ajo godinë e projektuar për t’u ndërtuar aty, nuk lidhet me objektet e tjera, përpos idesë tronditëse që do ndërtohet aty ku ishte një objekt historik, një memorie arkitektonike e kulturore. Dhe nga aspekti ekonomik, që përmendet shpesh, ajo godinë duhej të ruhej, se vlera e restaurimit nuk do të shkonte aq sa për të bërë të gjithë këtë ndërtim masiv. E njëjta gjë, vlen edhe për rastin e stadiumit. Kujtoj që gjatë periudhës së ndërtimit të Stadiumit, një prej specialistëve të Institutit tha se “po e restaurojmë”, gjë që ishte një tregues shumë i fortë injorance. Si mund të flitet në këtë rast për restaurim?!

Sikundër për stadiumin, edhe në rastin e Teatrit nuk mund të flitet më për restaurim, por për ndërtim. Profesor Riza theksoi se ajo vlerë është e pazëvendësueshme. Në këtë aspekt, çfarë mund të sillte prej saj rindërtimi i premtuar prej artistëve që e mbrojtën?

Rindërtimi mbetet me vlerë simbolike, për të thënë: DO ta ribëjmë siç ishte, kundër ndërhyrjes, që ndodhi aty. E keqja është se tek ne nuk fitohet me qytetari, pasi nëse do të ishte ashtu, objekti do të ishte ende.

Të martën ishit në protestë bashkë me anëtarët e Aleancës për Mbrojtjen e Teatrit?

Ata njerëz unë i kam parë me respekt të thellë, tek mbanin një protestë të bukur qytetare, një protestë me art, ku ftuan personalitetet më me peshë të vendit, por jo vetëm. Vetë zv. Ambasadori i OSBE, Robert Wilton, u ngjit në atë skenë për të recituar dhe ky ishte një mesazh simbolik. Ata artistë, për mua janë heronj! Patjetër që në 18 maj dola në protestë, por ajo nuk qe një protestë e zakonshme. Ishte një protestë dhimbjeje. Dhimbje për Teatrin që u prish. Një protestë për mbrojtjen e qytetarisë, për mbrojtjen e memories, për mbrojtjen e kulturës të këtij vendi, ku ne kemi lindur e jemi rritur.

Dikush e quajti shembjen e Teatrit “vdekjen e dytë të Maks Velos”…

Maksi Velo ka qenë një nga personat më të përkushtuar për këtë kauzë. Keqardhjes sime të madhe për ndarjen e tij nga jeta, i shtohet edhe kjo ngjarje. Mendova se shpirti i Maksi Velos do ta ruante Teatrin, sa keq për ata që e prishën!

Gazeta Panorama